Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970
Nieuw licht op de beginjaren van Kusama
Het Stedelijk Museum Schiedam presenteert van 23 september 2023 t/m 25 februari 2024 een tentoonstelling gewijd aan de Nederlandse jaren van de Japanse kunstenaar Yayoi Kusama. In de periode 1965 tot 1970 exposeerde en verbleef ze veelvuldig in Nederland en maakte er deel uit van de bruisende kunstwereld. Het zijn cruciale jaren voor de kunstenaar, die inmiddels wereldwijd als een superster en een feministisch icoon wordt gezien. In het Nederland van provo, happenings en jeugdcultuur vindt ze persoonlijke en artistieke vrijheid. Buiten de geijkte kaders van de kunst maakt ze haar werk, in de ruimte tussen de disciplines en door actief te zoeken naar nieuwe media, kanalen en platforms.
Facetten van de hedendaagse erotiek
Op de eerste tentoonstelling waaraan Kusama in Nederland deelneemt toont ze schoenen, tassen, kledingstukken en panelen, stuk voor stuk bedekt met talloze goud of zilver gespoten fallusvormen. Het is 1965 en de Haagse galerie Orez presenteert de groepstentoonstelling Facetten van de hedendaagse erotiek. Deze tentoonstelling markeert het begin van de impactvolle Nederlandse jaren van Yayoi Kusama en vormt de opening van de tentoonstelling in Schiedam. Kusama komt terecht in een Nederland waar de discussies over seksuele bevrijding net op gang komen.
“De seks-revolutie komt nu. De pil heeft de vrouw vrijgemaakt. Het is nu de vrouw die kiest. Iedereen pakt iedereen. Dat zou ideaal zijn. Nee, Yayoi zelf niet. Ze noemen me in New York al een priester, dus ik sta er buiten. Yayoi doet niet mee.”
Yayoi Kusama in een artikel in Algemeen Dagblad, november 1967
Trauma en obsessies
De inspiratie van Yayoi Kusama komt echter niet voort uit de maatschappelijke discussies, maar uit een veel persoonlijker bron. Een obsessie voor eten, bloemen, fallussen en seks is voor haar onlosmakelijk verbonden met (seksueel) trauma in het verleden. Haar leven lang maakt Kusama werken die gaan over het idee van 'self obliteration’, ofwel het verdwijnen in een soort van eindeloosheid. Dat uit zich in de inmiddels wereldberoemde Infinity Nets, de grote doeken vol stippen, maar ook in objecten bedekt met stoffen fallusvormen, macaroni en bloemen, waarvan in Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970 diverse voorbeelden te zien zijn.
Zelfbeeld als kracht
Yayoi Kusama is als Japanse vrouw, klein van postuur en het Engels en Nederlands slecht beheersend, een opvallende verschijning. Daarnaast kampt ze met angsten en wanen. Ze krijgt waardering en lof, maar door velen wordt ze ook als een curiositeit gezien en behandeld. Kusama besluit het heft in eigen handen te nemen. Niet langer past ze zich aan aan wat er van haar verwacht wordt, ze gaat juist staan voor wie ze is. Haar culturele identiteit draagt ze bijvoorbeeld uit door kimono’s te dragen tijdens happenings of fotosessies. En ze keert de rollen telkens om, door mannen te vragen zich te ontkleden, maar ook door de regie te nemen in de manier waarop ze wordt gefotografeerd. Kusama poseert zelfbewust als ‘polka dot priestess’ voor de camera van Nederlandse fotografen. Van haar zelfbeeld maakt ze haar kracht.
Happenings en mode
Kusama neemt de vrijheid om met haar kunst nieuwe media, zoals de happening, en nieuwe platforms, zoals de straat en de clubscene, op te zoeken. Ook de mode wordt door haar vanaf 1968 omarmd. Ze ontwerpt kleding die kleurrijk en bevrijdend is, soms de grenzen opzoekt en provoceert, zoals kledingstukken waarin gaten zitten op de plekken van geslachtsdelen. Ze presenteerde deze mode in onaangekondigde modeshows op onder andere de Dam in Amsterdam en in de straten van Den Haag. De kleding maakt ze in een leegstaand bankgebouw in Scheveningen samen met Willy Verstappen, de vrouw van fotograaf Harrie Verstappen.
Narcissus Garden
Regelmatig ervaart Kusama weerstand en ongelijkheid in de kunstwereld. Terwijl haar mannelijke collega-kunstenaars in New York hun weg naar de gevestigde galeries vinden, staat zij als jonge Aziatische vrouw op afstand. Regelmatig raakt ze verstrikt in discussies met galeries over de zakelijke belangen van haar werk. Als reactie presenteert ze in 1966 Narcissus Garden op de Biënnale van Venetië. Het werk is in meerdere opzichten bijzonder: voor het eerst presenteert ze haar werk onafhankelijk van een galerie of kunstinstelling. Daarnaast is het op te vatten als haar eerste publieke happening. Narcissus Garden bestaat uit een veld vol spiegelende bollen - straks ook te zien in Schiedam - die ze voor twee dollar te koop aanbood aan het publiek. De organisatie van de Biënnale verbiedt haar de werken voor zo weinig geld, 'de prijs van een ijsje', te verkopen.
Over de tentoonstelling
Te zien in Schiedam zijn meer dan 30 kunstwerken van Yayoi Kusama, alle in Nederland gemaakt in de periode 1965 tot 1970. Meer dan de helft daarvan is nooit eerder aan het publiek getoond. De tentoonstelling omvat daarnaast vele foto's die in Nederland van Kusama zijn gemaakt. Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970 laat zien hoe Kusama vanaf 1965 deel gaat uitmaken van de Nederlandse kunstwereld. Ze vindt aansluiting bij onder andere de kunstenaars van de nul-groep, maakt er vrienden en krijgt steun van verzamelaars en galeries. Tegelijkertijd ervaart ze in deze tijd, als Aziatische vrouw in een door mannen gedomineerde kunstwereld, regelmatig barrières en tegenstand. Meer informatie.
Samenwerking met 0-INSTITUTE
Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970 is samengesteld door het Stedelijk Museum Schiedam in nauwe samenwerking met het 0-INSTITUTE, dat al jarenlang onderzoek doet naar Kusama’s Nederlandse jaren. Meer informatie.
Catalogus
Bij de tentoonstelling Yayoi Kusama. De Nederlandse jaren 1965-1970 verschijnt een gelijknamige catalogus. (ISBN: 9789462088054, 208 pagina's, paperback, 29,95 euro)
Noot voor de redactie
Bijschriften afbeeldingen:
- Yayoi Kusama, voorbereiding op tentoonstelling Cage:Painting:Women, privé villa vlakbij Bunnik, 1970. Foto Harrie Verstappen. Courtesy 0-INSTITUTE
- Yayoi Kusama, Schelpkade, vlakbij Internationale Galerij Orez, Den Haag, 1967. Foto Harrie Verstappen. Courtesy 0-INSTITUTE
- Yayoi Kusama, Facets of contemporary eroticism, Internationale Galerij Orez 1965, Foto © Marianne Dommisse, Nederlands Fotomuseum. Courtesy 0-INSTITUTE
- Yayoi Kusama, Balans Kunst Beurs, Stedelijk Museum Schiedam 1967, Foto Harrie Verstappen. Courtesy O-INSTITUTE
Voor meer informatie, neem contact op met:
Nina Aelbers